کمانچه

کمانچه از جمله سازهای زهی - آرشه‌ای است و جنس قسمت‌های مختلف آن چوپ، پوست، استخوان و فلز است.

کمانچه را در حالت نشسته می‌نوازند، به طوری که نوازنده، ساز را به طور عمودی در دست چپ می‌گیرد و انگشت‌های همین دستش در طول دسته حرکت می‌کنند و آرشه (کمانه) را‌ با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم‌ها می‌کشد.

کمانچه، پایه‌ای به شکل میله‌ای فلزی نیز دارد که زائده پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار می‌گیرد. این ساز را معمولا از چوب کهنه و عمل آمده درختان توت و افرا می‌سازند. طول کمانچه از پایه فلزی تا صراحی(قسمت بالای سر پنچه) حدود 75 سانتی متر است.

در دایره المعارف فارسی جلد ۲ ذیل واژه کمانچه آمده است: کمانچه؛ از سازهای زهی قدیم ایران و در واقع نوع تکامل یافته رباباست. کاسه گرد و پایه آهنی دارد و مانند تار و ویلون سیم‌های آن را با گوشی محکم و کوک می‌کنند. کمانی که با آن کمانچه را می‌نوازند کمانه نام دارد و همان است که در ویلون کلمه فرانسوی آرشه به معنی کمان کوچک جای آن را گرفته است.

شادروان خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، کمانچه را تکامل یافته رباب می‌نامد: ساز اخیر رباب که اول دو سیم داشته و بعدها یک سیم دیگر به آن اضافه شده است و با کمانه به صدا درمی‌آمده و همان است که ما امروز کمانچه می‌گوییم. و در همین جا اضافه می‌کند از دوره صفویه به بعد کمانچه یکی از ارکان موسیقی ایران به شمار آمده است.

قسمت اصلی کمانچه کاسه آن است که به صورت‌های مختلف ساخته می‌شود. کاسه کمانچه هنوز از نظر جنس چوب، اندازه‌ها و شکل یکسان و تثبیت شده نیست.

از نظر شکل، کاسه‌ها را به صورت کروی یا مخروط ناقص درست می‌کنند. کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا پشت باز ساخته می‌شوند.

استفاده از این کمانچه‌ها در قسمت‌های مرکزی ایران به خصوص در لرستان متداول است. این کمانچه‌ها صدایی پر قدرت و شفاف دارند و چون کاسه سبک دارند، اجرای قطعاتی که نیاز به چرخیدن سریع کمانچه دارد روی این کمانچه‌ها آسان‌تر است.

کمانچه‌های پشت باز معمولا از چوب توت و به صورت یک تکه ساخته می‌شوند.کاسه‌های کروی به 2 صورت یک تکه و ترکه‌ای هستند. در کمانچه‌های ترکه‌ای کاسه از به هم چسبیدن ترکه‌هایی که در روی قالب خم شده‌اند ساخته می‌شود.

کاسه‌های یک تکه از چوب های مختلف، معمولا از گردو خراطی ساخته می‌شوند. وزن کاسه از کاسه‌های ترکه‌ای بیشتر و چرخش کمانچه تا حدی مشکل است.

قطر بیرونی کاسه کمانچه موسیقی سنتی معمولا ۲۰ سانتی متر است، در حالی که در مناطق مختلف ایران اندازه کاسه کمانچه متفاوت است. ترکمن‌ها کمانچه با کاسه‌های بسیار کوچک می‌سازند. در نقاط دیگر دنیا نیز که سازهایی شبیه به کمانچه دارند کاسه‌ها کوچک و غالبا از پوست نارگیل ساخته می‌شود.

دسته کمانچه بر خلاف کاسه تقریبا یک شکل ساخته می‌شود. جنس دسته از چوب گردو و شکل آن مخروط ناقص و قطر آن در شیطانک ۳۷ میلی متر و در محل اتصال به کاسه ۳۱ میلی متر است. طول دسته کمانچه نیز ۳۱ سانتی متر است.

در گذشته کمانچه دارای 3 سیم بوده است، گاهی 2 سیم اول و دوم مضاعف انداخته می‌شد اما امروزه با 4 سیم ساخته می‌شود. شده است. بنابراین 4 سیم و در نتیجه 4 گوشی روی دسته کمانچه قرار می‌گیرد، و این سیم‌ها پس از رد شدن از روی شیطانک و عبور از روی دسته و کاسه به سیم‌گیر وصل می‌شوند.

روی دهانه کمانچه پوست کشیده می‌شود و جنس آن معمولا پوست شکم گاو، پوست ماهی، پوست آهو و غیره است.

خرک روی پوست قرار می‌گیرد و سیم‌ها با فشار خرک را به پوست می‌چسبانند. کمانچه به وسیله یک پایه که در قسمت سیم‌گیر به کاسه وصل شده است، روی پای نوازنده قرار می‌گیرد.

آرشه کمانچه، که اسم اولیه‌اش کمانه بوده است، تشکیل شده از یک چوب که از یک طرف انحنا دارد با بلندی ۶۰ سانتی متر و جنس آن معمولان موی دم اسب.

موی آرشه کمانچه بر خلاف سازهای زهی غربی روی چوب محکم کشیده نمی‌شود، بلکه نوازنده است که به هنگان نوازندگی به تناسب روی سیم فشار را تغییر می‌دهد.

چگونگی صدای کمانچه به عواملی بستگی دارد که بعضی از آنها از این قرارند: جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه، اندازه‌های کاسه، چگونگی سطح کاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک، چگونگی شیطانک، جنس سیم، زاویه اتصال دسته به کاسه.

قسمت‌های مختلف کمانچه:

• کاسه طنینی: تقریبا کروی شکل و تو خالی است و در سطح بالایی آن دهانه‌ای باز وجود داردکه بر آن پوست کشیده می‌شود و خرک روی پوست قرار می‌گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین می شود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی پشت کاسه نیز باز است که صدا دهی قوی تری دارد.

• پوست: دهانه از قسمت نازک پوست عمل آمده چهارپایان از جمله آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.

• خرک: معمولا از جنس چوب یا استخوان معمولا به طول 4 و ارتفاع 2 سانتی متر است و با پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد. خرک را کمی کج قرار می‌دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کنند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصله سیم‌ها را نسبت به هم ثابت نگه می‌دارند.

• دسته: دسته کمانچه مانند لوله تو پر از چوب است به طول تقریبی 25 و قطر تقریبی 3 سانتی متر به حالت مخروط وارونه ساخته می‌شود. دسته که فاقد دستان بندی است از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه ختم می‌شود.

• سر پنجه: در ابتدای طول دسته قرار دارد و از جنس چوب است. سطح رویی آن تو خالی است و 4 گوشی 2 به 2 در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالایی سرپنجه، زایده‌ای به نام صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز می‌افزاید.

• گوشی‌ها: کمانچه 4 عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که 2 به 2 در طرفین سر پنچه قرار گرفته‌اند.

• شیطانک: استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته که بین سر پنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها می‌روند.

• سیم‌گیر: قطعه‌کوچکی از چوب یا فلز است که در انتهای بدنه کاسه نصب و گره یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.

• تعداد و جنس سیم‌ها: کمانچه دارای 4 سیم با ضخامت‌های متفاوت است. استفاده آکورد کامل سیم‌های ویلون برای کمانچه معمول است.

• وسعت: وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به 3 اکتاو است و به علت وجود کوک‌های مختلف و عدم وجود دستان بندی، تمامی فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند.