وجه تسمیه نام ها در ردیف موسیقی ایران

نواهای موسیقی و ملودی های بکر آن از طبیعت سرچشمه گرفته اند. اما به تبع آن اتفاقات اجتماعی و حتی برخی مشاغل را پدیدآورنده ضرباهنگ و ریتم حاکم بر موسیقی می دانند. نامگذاری دستگاه ها و گوشه ها در موسیقی نیز به طور مستقیم از همین عوامل اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی و انسانی نشأت گرفته است.

 

از بررسی نام ها در ردیف می توان به سرنخ های مهمی درباره تاریخچه و خاستگاه های ردیف دست یافت. با چند مثال می توان ماهیت کلماتی را که به عنوان نام دستگاه ها و گوشه ها برگزیده شده اند را نشان داد. با بررسی نام دستگاه ها به برخی از نام ها برمی خوریم که مفهوم موسیقایی ندارند، مثل همایون که به مفهوم شاهنشاهی و سلطنتی است. راست به معنی درست و مستقیم، دشتی (یعنی منسوب به دشت ها و مناطق دشتستان). برخی هم بر اساس نام ایل ها و اقوام مختلف انتخاب شده اند، مثل بیات ترک (منسوب به قوم ترک)، بیات اصفهان و افشاری (منسوب به ایل افشار). برخی دیگر هم نام هایی هستند که صرفاً جنبه موسیقایی دارند مانند سه گاه، چهارگاه و پنج گاه که بر اساس درجات گام ها و... نام گذاری شده اند. تعدادی از نام های دیگر هم معنای موسیقایی دارند، ولی مثل گروه قبلی مفاهیم فنی و تکنیکی را القا نمی کنند، بلکه خیلی ساده برای مشخص نمودن مجموعه هایی از مصالح موسیقی به کار رفته اند مثل شور و نوا البته شور را می توان به مفاهیمی چون هیجان، احساس و بسیاری مفاهیم مرتبط با هم تعبیر نمود.

 

اما در مورد گوشه ها می توان به دریافت ها و نشانه های دقیق تری رسید. به بیان دیگر از این منظر که موسیقی ایرانی بسیار متنوع بوده و در سراسر این مرز کهن ریشه دارد پس انواع اقوام و فرهنگ های زنده در این تمدن نیز به قدر توان فرهنگی شان در موسیقی نیز نامی دارند و ریتم و نوایی. پس در گوشه ها می توانیم به شیوه ای جزئی تر، غم ها و شادی ها و سرخوشی های مردم ایران را بنگریم. با توجه به شرایط روحی و حالات درونی انسان، در می یابیم که همان حالتهای غم، شادی، امید، یأس، تحرک، اندیشه، پند و اندرز و آرامش و... محور اصلی و اساسی این گوشه ها بوده است. موسیقی دانان گذشته سینه به سینه این ملودی ها را حفظ کرده و به ما سپرده اند تا در برهه های مختلف، آویزه گوشمان کنیم تا شادی بخش زندگیمان بوده و یا تسکینی بر دردها و آلام درونیمان گردد.

 

اینک به بررسی نام برخی از گوشه های چند دستگاه می پردازیم. در دستگاه چهارگاه، گوشه زابل نام شهری در شرق ایران و گوشه حصار (به معنی پرچین، حفاظ و بارو) هر دو مفهومی غیر موسیقایی دارند. نام های مغلوب و مخالف نوعی مفهوم تئوریک موسیقیایی را می رسانند. مخالف (ضد) گوشه ای است روی درجه ششم گام که در واقع تغییر دهنده تونیک درآمد است و در اجرا نسبت به درآمد تباین زیادی ایجاد می کند. در برخی مواقع اجرا ها با گوشه مخالف شروع می شود. مغلوب (برگردان، معکوس) جریان موسیقی را به سوی اکتاو بالاتر سوق می دهد که در برخی موارد اجرایی از درآمد است که روی اکتاوی دیگر تکرار می شود. مویه (زاری، شیون) اشاره آشکاری به نوعی آوا دارد. رجز نوعی وزن شعری است. پهلوی از واژه پهلوان گرفته شده که به معنی قهرمان می باشد و مفهومی غیرموسیقایی دارد. منصوری یعنی منسوب به شخصی به نام منصور و همچنین پیروز نیز معنی می دهد. زنگوله (زنگ کوچک) با اینکه انتظار می رود مفهومی موسیقایی داشته باشد اما هیچ تقلیدی از صدای زنگوله نیست!

 

در دستگاه ماهور نیز نام هایی را می بینیم که براساس نام مکان انتخاب شده اند. به نظر می رسد با بررسی نام ها می توان شخصیت حاکم بر سبک و سیاق موسیقی را دریافت. داد (فریاد)، طرب انگیز (سرور بخشی) و زیرافکند (که مفهوم سقوط و سرنگونی را دارد). نام برخی از قالب های شعری هم در این دستگاه دیده می شود. صوفی نامه نوعی شعر صوفیانه و ساقی نامه نوعی شعر ویژه مجالس جشن و سرور است. نام مکان ها هم در گوشه های دستگاه ماهور زیاد دیده می شود. مثل طوسی (شهر طوس زادگاه فردوسی)، نیشابورک (نیشابور یا نیشاپور)، اصفهانک (اصفهان)، آشوراوند (آشور،شهر عهد باستان) و آذربایجانی (آذربایجان). برخی گوشه ها نام اشخاص را گرفته اند. مانند نصیرخانی، حاجی حسنی، راک عبداللّه (که شاید منظور راکی باشد که توسط میرزا عبداللّه روایت شده یا منسوب به اوست.) نکته خاص و جالب دیگری که در ماهور می توان به ان اشاره کرد درباره مجموعه گوشه هایی است که راک نام دارند. گفته می شود کلمه راک از راگ گرفته شده است. این نظر آنجا قوت بیشتری می گیرد که می بینیم بخش هایی از راک به نام های راک هندی و راک کشمیر خوانده می شوند.

 

در دستگاه شور هم اسامی گوناگونی دیده می شود که البته تعداد کمی از آن ها مستقیماً به موضوعات خاص موسیقی اشاره دارند. سلمک (معنی پیشرفته جلو) و شهناز از ناز به معنی عشوه گری، دلبری و طنازی مشتق شده است. معنای گلریز چیزی در حدود گل های ریز و ظریف است و با گل ارتباط دارد. مجلس افروز به معنای به راه انداختن مجلس است. مجلسی که در آن حاضران به خوردن و نوشیدن و شاید شنیدن موسیقی می پردازند. بزرگ و کوچک ممکن است نام هایی باشند برای دو قسمت از یک گوشه دیگر که نامش حسینی است. (حسینی ممکن است خود از نام شخص خاص گرفته شده باشد). قرچه شاید از نام منطقه ای به نام قراچه گرفته شده باشد. به روایت مرحوم عباس کاظمی گوشه ملانازی نیز یکی از نوروز هاست و چون دایه ناصرالدین شاه که اسمش نازی بوده و بالای سر گهواره وی آن را می خوانده به ملا نازی معروف شده است. و بالاخره دوبیتی که یک قالب شعری است. 

در واقع به طور کامل و جامع نمی توان تفسیر دقیقی درباره نام ها فراهم نمود. برخی از آن ها بسیار قدیمی اند و تعدادی از آن ها به طور مشترک در سیستم های مقامی عرب و ترک نیز یافت می شوند. به علاوه گوشه هایی هم هستند که ساختار شخصیتی و ملودیک آن ها شبیه یکدیگر است. (مثل درآمد چهارگاه یا سه گاه، مغلوب، نیشابورک، حصار ماهور، راک ماهور و موالیان همایون). 

نتیجه گیری: با بررسی ردیف های مختلف سازی و آوازی می توان علت نامگذاری برخی از گوشه ها را اینچنین طبقه بندی کرد: 

- 1مأخوذ از محلهای گوناگون سرزمین کهن ایران: زابل (شهری در شرق ایران) - عراق (آراک و یا ایراک که به مرور زمان به عراق تبدیل شده و در اصل بخشی از مناطق ایران قدیم بوده است) - خاوران (از توابع خراسان) - آذربایجانی (منطقه آذربایجان) - بختیاری (ایل بختیاری) - گیلکی (گیلان) - اصفهانک (ده کوچی است نزدیک اصفهان) - دشتی (شهر دشتستان) - شوشتری (شهری در خوزستان) - جغتایی (از روستاهای سبزوار) -  میگلی (از روستاهای شیراز) - لزگی (قومی از ساکنین آذربایجان که به ایلات لزگ معروفند) - دیلمان (دهستانی در گیلان) و ...

2-گرفته شده از نامهای موسیقی دانان: محمدصادق خانی (منسوب به محمد صادق خان سرورالملک)، شهابی (منسوب به سید صادق شهاب از اساتید آواز مکتب اصفهان)، مهدی ضرّابی (در بیات ترک)، مرادخانی (منسوب به مراد خان تار نواز دوره قاجار - در دستگاه ماهور)، نی داوود (منسوب به مرتضی نی داوود - در همایون)، جوادخانی (نوعی تحریر در گوشه رضوی دستگاه شور) ، راک عبدالله (منسوب به میرزا عبدالله) - حسن موسی (در ابوعطا)، درویش حسنی (منسوب به درویش حسن از اساتید قدیم آواز اصفهان) - صدری (منسوب به صدرالمحدثین از اساتید مکتب اصفهان)، خجسته (منسوب به سید ابوالفضل خجسته موسیقی دان خراسانی) - نصیرخوانی (منسوب به نصیر خوان در دوره قاجار) - منصوری (منسوب به خاندان ابومنصور المنجم) و ...

 -3توصیف طبیعت و جلوه های آفرینش: سپهر - بحر نور - چکاوک - سارنج - نوروز عرب و عجم و ...

-4حکایت کننده مسائل عاطفی و احساسی: حزین - مویه - راز و نیاز - سوز و گداز - کرشمه - جامه دران و ...

-5داستانهای ادبی و عاشقانه و قالب های شعری: خسرو و شیرین - لیلی و مجنون - دوبیتی - صوفی نامه - ساقی نامه و ...

-6صداهای گرفته شده از پیرامون: زنگ شتر - زنگوله - ناقوس - قطار و ...

 

در پایان می توان گفت تنوع در نام گذاری ها شواهدی بر این امر هستند که مصالح تشکیل دهنده ردیف رفته رفته از مناطق مختلف کنار هم قرار گرفته اند و آن گاه این مصالح و عناصر در هیئت یک اثر واحد و مشخص در آمده اند. 

منابع: 

کتاب «ردیف موسیقی دستگاهی ایران» نوشته برونو نتل، ترجمه علی شادکام؛ انتشارات سوره مهر 

لغت نامه دهخدا