مقام، دستگاه، ردیف

مقام

 واژه‌ی مقام در مفهوم موسیقیایی ظاهراً برای نخستین بار در قرن هفتم (  ﻫ . ق ) توسط قطب الدین شیرازی در رساله درة التاج الغرة الدباج  ذکر شده است. مفهوم مقام عمدتاً حاکی از توالی های ویژه‌ای از اصوات در ارتباط با لحن یا ملودی بوده است.  

 در واقع ادوار یا مُدهای موسیقی در رسالات موسیقیایی قرون میانه‌ی اسلامی، به ویژه در مکتب منتظمیه، بر اساس میزان ملایمت معمولاً به سه گونه‌ی اصلی تقسیم می‌شده‌اند: ملایم، خفی التنافر و ظاهرالتنافر. تعداد ادوار در رسالات غالباً 91 و حتی در برخی موارد 133 ذکر شده است، که از این میان 12 دور ملایم که مشهورتر بوده‌اند و رواج بیشتری داشتند تحت عنوان مقام نامیده می‌شدند.

 این مقامات عبارت بوده‌اند از عشاق، نوا، بوسلیک، راست، زنگوله، اصفهان، حسینی، حجازی، زیرافکند، راهوی، عراق و بزرگ. 

دستگاه

    مفهوم دستگاه در موسیقی معاصر ایران عبارت است از مجموعه ای از گوشه ها که بر اساس منطقی درونی به طور سنتی کنار هم قرار گرفته اند و معمولاً دارای مُدهای خاص خود می باشند، اگرچه این واژه غالباً تداعی‌گر هویت مُدال گوشه‌ی آغازین (در آمد) در هر یک از مجموعه های مذکور نیز می‌باشد. 

   دستگاه را همچنین می توان توالی قسمت های سازی و آوازی دانست که به طور سنتی دارای طرح یک فرم سیکلیک پنج قسمتی متشکل از پیش درآمد، چهارمضراب، آواز، تصنیف و رنگ  می‌باشد.   اگرچه به طور کلی چنین به نظر می رسد که « مفهوم دستگاه امروز محتوای تثبیت شده‌ای را دارا نیست و درباره‌ی ردیف موسیقی سنتی ایران نیز اطلاق می گردد».

 هفت دستگاه اصلی در موسیقی معاصر ایران عبارتند از شور، ماهور، همایون، نوا، سه‌گاه، چهارگاه و راست‌پنجگاه و پنج مجموعه ثانویه که غالباً آواز نامیده می‌شوند و از مشتقات یا متعلقات دستگاه‌های هفت‌گانه‌ی اصلی محسوب می‌گردند عبارتند از بیات ترک، ( بیات زند ) افشاری، ابوعطا، دشتی و بیات اصفهان. 

ردیف

 مجموعه‌ی الگوییِ آهنگ‌های سنتی موسیقی کلاسیک ایران با نظم و ترتیب ویژه ایی آن را «ردیف» می نامند ( داریوش طلایی) 

   ردیف مجموعه ی کلیه دستگاه ها و آواز های سنتی موسیقی کلاسیک ایران است که در روایت‌های مختلف سازی و آوازی، معمولاً از حدود 250 تا 300 گوشه تشکیل شده است. در واقع ردیف را می توان " قسمت آواز در دستگاه " دانست که « شامل توالی تثبیت شده و مُدَوَنی از گوشه ها است که در مجموع متر آزاد دارند» ( محمد تقی مسعودیه)

  ردیف مبنای آموزش و اجرای سنتی موسیقی کلاسیک ایرانی است و آموزش آن از طریق " سنت شفاهی "  صورت می گیرد . ( مجید کیانی)   به طور کلی مفهوم ردیف در موسیقی کلاسیک ایران را می توان دارای سه جنبه ی اصلی دانست: 

ردیف در مفهوم کلی و عام آن عبارت است از ردیف موسیقی ایرانی ، و تعاریف پیش گفته حاکی از این سطح معنایی است.

ردیف در معنای خاص آن که عبارت است از نحوه ی تنظیم و تدوین گوشه ها در یک مکتب خاص چنان که یک استاد موسیقی سنتی روایت کرده است.

گاهی اوقات نیز واژه ردیف در ترکیب با نام هر یک از زیر مجموعه های سازنده آن ، یعنی دستگاه ها و آواز ها ، به کار می رود و بر نحوه ی قرار گرفتن گوشه ها در هر یک از زیر مجموعه ها دلالت دارد.  بنا براین جنبه‌ی نخست از جنبه‌های سه‌گانه فوق الذکر را می توان تعریفی در سطح انتزاعی و وجه کلی دانست که حاکی از چیستی و ماهیت بنیادین ردیف است؛ این مفهوم انتزاعی در قالب دو جنبه‌ی دیگر متعین و متحقق می‌شود .

دکتر هومان اسدی

فصلنامه ماهور

سال سوم ، شماره11 ، بهار 80